This account of the Keppoch Murder is reproduced from Story and Song from Loch Ness Side by Alexander MacDonald.
“Chunnaic mi droch bhruadar an raoir a rithisd, Alasdair,” arsa bean an Dùghallaich mhòir, an Ionarlàir, ris is iad a’ cneacaireachd ri chéile na ‘n tigh fhéin o chionn còrr agus da chéud gu leth bliadhn’ air ais.
“Creididh mi sin,” ors’ Alasdair Mòr: “tha mise ‘coimhead droch bhruadair an còmhnuidh; ach ciod am bruadar a chunnaic thus’ an raoir, mata?”
“Thoir leam gu ‘m faca mi gràine de mhucan dubha a’ tolladh fodh chloich-bhuinn an tighe so againn, agus gu ‘n robh feadhainn diubh a’ deanamh air an leabaidh againn.”
“Is olc am bruadar a chunnaic thu, a bhean,” arsa ‘n Dughallach Mòr; tha eagal orm gu ‘m beil faoghaid Iain Luim a’ tighinn dlù air laimh; tha barail agam gu ‘n deachaidh aig’ air feachd fhaighinn an Eilean Sgì, ‘s gu ‘m beil iad air thòir Mort na Ceapaich a dhioladh fhathasd. Tha ‘n t-am a bhi bogadh nan gad.”
“Tha thu mar gu ‘m bitheadh tu ga do dhìteadh fhéin riamh air son a’ ghnothaich a bha ‘sin,” ors’ a’ bhean ri Alasdair Mòr, is i a’ cur smut fhanaid as a sròin.
“Thig an t-olc an uachdar,” ors’ Alasdair; “ge bith gu dé a’ bhoile bh’ orm an uair a ghabh mi fo laimh gillean eireachdail, òg, neo-chiontach na Ceapaich a chur gu bàs, cha dheanain a rithisd a leithid. Cha robh e na chleachdadh aig Clann Dòmhnuill balc dubh, dorcha, grannda, mur sud a dheanamh. Ach tha mi fiosraichte gu ‘n tig an tòir; cha deachaidh fois air Iain Lom ach bho Ghleanna-garadh gu Sì-phort, ‘s bho Shì-phort gu Sléibhte bho ‘n a thachair an gniomh a tha esa ag ràite a dh’ fhàg a’ Cheapaich na fàsaich; agus ‘s e dh’ fhéumas mise ‘bhi ‘deanamh an deasachaidh is fhéarr is urra’ dhomh a chum coinneamh a thoirt do ‘n luchd tòireachd an uair a thig iad.”
Ghairm Alasdair Mòr an sin a shianear mhac gu ‘thaobh, agus dh’ innis e dhoibh, mar a bha e ro choltach, gu ‘n robh ‘n tòir air bonn. “Tha rud-eiginn ag innseadh dhombh,” ors’ esa, “gu ‘m beil ‘cath gailbheach’ romhainn: ach ged a rug an droch àm oirnn an uair a mharbh sinn Alasdair òg agus Raoghall beag, a bhràthair, féumaidh sinn a dhearbhadh nach bi e farasda da ‘r luchd-diolaidh ar cur ri làr.”
“Tha déur na do shùil, Alasdair Mhòir.” ors’ a’ bhean “am beil do chridhe ga t’ fhàgail?”
“Ma tha déur na mo shùil cha ‘n ann bho ghealtaireachd, mar is maith is fios dhuit: cha ‘n ‘eil uair a smaonuicheas mi air an dichioll a rinn na bràithrean bochda air am beatha ‘chosnadh nach fhairich mi mo chridhe a’ fasgadh na mo chom. Na ‘m faca tusa mar a dhion Alasdair Og a bhràthair beag, agus, an uair a chaidh Alasdair a chur gu talamh agus créuchdan sheachd biodagan na ‘chorp, Raoghall – nach robh ach na ‘phàisde brogaich – ga ‘thilgeadh fhéin na m’ uchd-sa, ‘S mc chluais a’ cluinntinn a chridhe a’ bualadh na ‘chliabhan – na ‘m faca tusa sin uileadh cha ghabhadh tu iongantas ged a bhiodh dealt air mo shùil. ‘S ann is miorbhuilleach nach ‘eil mo réusan air m’ fhàgail o chionn fhada.”
“Ma thig an Ciaran Mabach agus a chuideachda a chur fàilt’ ort a nochd, cha dean boganachd dhe ‘leithid sin an gnothach dhuit, Alasdair Mhòir.”
“Ged a thigeadh an Ciaran Mabach agus na ‘s urra’ dha a chruinneachadh leis, seasaidh mise mo làraich fhad ‘s a bhis mo chomas agam; ach cha d’ thubhairt sin nach ‘eil guthan beag, coimheach a’ sanais féindhìteadh na mo chridhe fhin a b’ fheàrr leamsa sàmhach no ged bu leam a’ Cheapaich tri uairean as a’ghrunnd; agus cha lugha mo thàmailt gu ‘m b’ ann an aobhar sluaigh eile, aig nach robh còir na dlighe air an oighreachd aig an am, a chaidh mise ‘s mo theaghlach a chur ar cinn ann an snaim.”
An oidhche sin mu ‘n deachaidh Alasdair Mòr a chodal chuir e fhéin ‘s a shia mic an cinn ri ‘chéile, agus chuir iad air ball rian air an deasachadh a b’ fheàrr a bha na ‘n comas; oir, a dh’innseadh na firinn, cha robh iad idir gun eagal nach rachadh fois gu bràth air Iain Lom gus am biodh mort na Ceapaich air a dhioladh.
Goirid an deigh so thainig fios gu Ionarlàir gun robh Iain Lom agus prasgan làidir de Chlann Dòmhnuill, fo chomannda ‘Chiarain Mhabaich, anns a’ choimhearsnachd. Thuig na Dùghallaich an gnothaich air an robh iad; ach cha d’ thainig e ‘stigh orra a dhol a thoirt baiteal do phàirtidh Iain Luim; ‘s ann a rùnaich iad a bhi deas a chum iad fhéin a dhion an uair a thigeadh feachd na tòireachd na b’ fhaisg’ orra. Le beag is beag rinn na Dòmhnullaich air Ionarlàir, ach cha robh iad a’ coimhead gluasad sam bith mu ‘n tigh.
“Gu de do bheachd dhe ‘n a’ chùis a nis’, Iain?” ors’ an Ciaran Mabach ris a’ bhàrd, ‘s e a’ gabhail fadachd nach robh a ‘faighinn cothrom air ceist na dha a chur na ‘dhòigh fhéin ri na Dùghallaich.
“Mata, ‘Illeasbuig, a laoigh mo chridhe, ‘s e mo bharail-sa nach ‘eil sinn gle fhada bho ‘n a’ ghràisg a dh’ fhàg a’ Cheapaich lom; tha mi mar gu ‘m bithinn a’ faighinn fàileadh orra.”
“S’ ci’ àit am beil iad, Iain? Tha sinn a nise mach ‘s a sigh mu thri latha feadh an so, ‘s cha ‘n fhaca sinn crom no direach ach bodach leiseach a’ bhrata riabhaich an dràsda ‘s a rithisd eadar an tigh ‘s am fuaran. Mar fhaigh mise sealg dhe na Dùghallaich gu h-aithghearra, ‘s ann a bheir mi ‘n ceann dhiot fhéin.”
“A mhic an leomhainn, ‘s a’ bhradain, ‘s an fhraoich, cha b’ ann ri t-fhuil uasal, uaibhreach a chòrdadh e an ceann a chur de Iain Lom; ach gu de ‘their thu mar e ‘n aon bhodach leiseach a tha sinn a’ coimhead bho latha gu latha anns a’ bhrata riabhach idir, ach neach is neach de na Dùghallaich, a mach ‘s a stigh a’ gabhail na gaoithe?”
“Cha chan mi nach ‘eil thu ceart, Iain; agus am béul an latha ‘s a’ mhaduinn a maireach chi sinn codhiù a tha do bheachd ceart no nach ‘eil.”
Agus ‘s ann mar so a bha. Tràth an ath mhaduinn dhùisg bean Alasdair Mhòir e ag ràite gu ‘n robh a rithisd a’ bruadar air mucan dubha ‘bhi ‘tolladh a stigh troimh ‘n tigh; agus aig a’ cheart am chual’ iad ollach is iorghuill nan Dòmhnullaich aig an dorus. Ann am priobadh na sùla bha Alasdair ‘s a shia mic na ‘n éideadh ‘s na ‘n armachd; ach a’ faicinn gu ‘n robh cuideachda ‘Chiarain Mhabaich gu math làidir, ‘s e a chinn aca gu ‘m b’ fheàrr dhoibh fhéin fuireach mar a bha iad, agus na b’ urra’ dhoibh de chàch a mharbhadh le na gunnachan.
Mar so bha ‘n tim a’ dcl seachad, na Dùghallaich a’ caithidh fùdair is luaidhe gun a bhi ‘deanamh call mòr sam bith air na Dòmhnullaich. Mu dheireadh theirig luaidhe dhoibh, ach, mo theirig chum bean-an-tighe peilearan riu fhad ‘s a mhair dhi na ghabhadh leaghadh de shoithaichean an tighe. Ach thainig crioch air sin, agus cha robh it’ as na Dòmhnullaich’. ‘S ann a bha iad a’ fas na bu ladurna ‘s na mhisneachdail a h-uile mionaid.
“‘S co maith dhuit, Alasdair Mhòir,” ors’ an Ciaran Mabach, “a thighinn a mach. Cha ‘n ‘eil dol as agad. Tha ‘n so na chuireas t’ fhàrdaich mu do chluasan ann an tiotadh. ‘Ge fada dail fear an uile cha téid e as gun dioladh,’ Am beil cuimhn’ agad air Mort na Ceapaich?”
“Cha robh mi riamh nach freagairinn gairm catha,” ors’ a Dùghallach “cia méud a tha sibh ann?”
“Ge bu cia méud a tha sinn ann ‘s co maith dhuitsa t’ fhaosaid a dheanamh. Tha fuil dhearg, chraobhaich òganiach na Ceapaich ag éigheach diolaidh.”
“Gheibh sinn cothrom na Féinne.” ors’ Alasdair Mòr.
“An d’ thug sibh cothrom na Féinne ‘s a’ Cheapaich?” ors’ an Ciaran, ‘s a lamh ann an ceanna-bheairt a chlaidheamh.
“A Cheapaich mo dhunach, ‘s e bhios an so latha grannda measg Chlann Dòmhnuill,” orsa bean Ionarlair, ‘s a cridhe na ‘slugan; ‘s anns an fhocal, a mach ghabh na Dùghallaich.
Cha do mhair am baiteal fada. Mu ‘n ceart a chaidh na fir ri aghaidh a chéile, chuir an Ciaran – fear claidheamh cho maith ‘s a bha’n Alba ri a latha – an ceann de Alasdair Mòr, agus, mar a theirar, ann an tionndadh na boise, bha a shianear mhic na ‘n laighe marbh ri thaobh air an òtrach.
“Mo cheist ort, ‘Illeasbuig mhòir, bhuadhaich, o ‘n Eilean, ‘s ann duit fhéin ‘s dha do dhaoine a thigeadh a dhoil a thoirt a mach a’ cheartais. Fhearaibh mo ghaoil, nach freagarrach far an do thuit na Dùghallaich bhréin mu dheireadh!”
“Cluinnear thusa ‘n comhnuidh, Iain, an uair a bhios an cath thairis. Cia méud de na Dùghallaich a mharbh thu fhéin, Iain?”
“Illeasbuig, a ghraidh, cha mhillinn air feadhainn is fheàrr air cùl a’ chlaideamh na mise.”
“Cha robh leisgean riamh gun leithsgeul’, Iain; ach na ‘m bu chlaidheamh an teanga cha bhiodh do sgath cho cli.”
“Coma dha sin an dràsda, ‘Illeasbuig, ach bheir sinn cinn nan Dùghallaich a dh’ Inbhirnis, agus ‘s e mi fhin a bhios pròiseil, aighearrach a’ giùlain an eallaich.”
Agus ‘s ann mar so a bha; chuir am bàrd gad toinnte, làidir troimh fhiaclan nam marbh, agus shiubhail a’ phàirtidh air an turus. A’ tighinn troimh Ionar-gharradh ghlàn iad; na cinn ann am fuaran ris an abrar gus an latha ‘n diugh “Tobair-nan-Ceann.” A’ dol troimh GhleannUrchadainn thilg Iain na cinn dheth ‘s e a’ tarruing analach. Thug na cinn gnog air a chéile, anns a’ chliabh anns an robh iad, ‘s an uair a chual’ am bàrd sud ‘s e a thubhairt e – “Ud! ud! nach còrd sibh, ‘s gur cloinn chàirdean sibh fhéin.”
Rinn Iain Lom òran briagha air Mort-na-Ceapaich a tha ri fhaicinn ann am mòran leabhraichean.